Victor Julien-Laferrière & Lucas Debargue

De Franse connectie

De jonge Franse talenten Victor Julien-Laferrière en Lucas Debargue brengen in dit concertprogramma drie meesterwerken voor cello en piano uit het Frankrijk van de jaren 1910. Naast de muziek van de Franse tijdgenoten Gabriel Fauré, Louis Vierne en Nadia Boulanger horen we ook die van de Noor Edvard Grieg, een van de belangrijkste inspiratiebronnen voor de Franse muziek aan het begin van de 20^ste eeuw.

Gabriel Fauré, Sonate voor cello en piano nr. 1, op. 109 (1917)

Voordat Debussy en Ravel de Franse muziek een nieuwe richting instuurden, gold Gabriel Fauré als de leidende componist in Frankrijk. Vaak wordt hij gezien als overgangsfiguur: geworteld in de romantiek, maar met een muziektaal die vooruitwijst naar de vernieuwende klankwerelden van de volgende generatie. Zijn beroemde Requiem, zijn pianomuziek, kamermuziek en vooral zijn liederen behoren tot het kernrepertoire van de Franse romantiek en drukten hun stempel op de generaties na hem.

Zijn Eerste cellosonate ontstond in 1917, midden in de oorlogsjaren – opvallend genoeg een van de meest productieve periodes in zijn lange leven. Op dat moment was hij al in de zeventig en combineerde hij het componeren met zijn veeleisende functie als directeur van het Conservatoire de Paris. Pas na zijn pensioen in 1920 kon Fauré nog enkele jaren voltijds componeren en zette hij met enkele kamermuziekwerken een kroon op zijn oeuvre.

De Eerste cellosonate wijst daar al op vooruit: het werk behoort tot Faurés latere stijl, met een eerder spaarzaam idioom en een groot gevoel voor spanning. Het snelle openingsdeel begint met een grillige melodie in de cello, gedragen door een onrustig begeleidingspatroon in de piano en afgewisseld met een lyrischer tweede thema. In het langzame tweede deel valt op hoe organisch de muziek van Fauré is opgebouwd: de lyrische cellomelodie loopt ongestoord door terwijl de pianobegeleiding bijna onmerkbaar afwisselt tussen ritmes van 2, 3 of 4 per tel. De levendige finale plaatst de twee instrumenten ten slotte in een subtiele dialoog, waarbij de cello het thema speelt, maar er voortdurend echo’s daarvan doorklinken in de piano.

Louis Vierne, Sonate voor cello en piano in b, op. 27 (1910)

Een wat minder bekende naam uit de generatie na die van Fauré is Louis Vierne. Vierne werd blind geboren, maar kon dankzij een operatie vanaf zijn zevende beperkt zien, tot hij als late veertiger zijn zicht opnieuw volledig verloor. Dit weerhield hem er niet van om een grote reputatie op te bouwen als organist: in 1900 werd hij benoemd tot organist-titularis van de Notre-Dame, een positie die hij tot zijn dood in 1937 zou behouden. Dat laatste valt zelfs letterlijk te nemen: Vierne bezweek tijdens een recital aan een hartaanval, waarbij zijn voet bleef rusten op de pedaalnoot mi, die in de kathedraal bleef doorgalmen.

Hoewel Vierne Fauré kende en ook door hem beïnvloed werd, sluit zijn muziek nauwer aan bij die van zijn leraar César Franck. Waar de late Fauré eerder zocht naar helderheid en verfijning, horen we bij de jonge Vierne meer dramatische en theatrale gebaren in de laatromantische traditie van Liszt en Wagner. In zijn Cellosonate vinden we die theatraliteit terug in krachtige expressieve gestes, zoals het stormachtige thema van het eerste deel of de openingsgeste van de piano in het derde deel. Een andere invloed van Franck is het cyclische karakter: in de finale duiken verwijzingen op naar de thema’s van het eerste en tweede deel. De typisch Franse verfijning is dan weer te horen in het langzame tweede deel: dankzij subtiele evoluties is de muziek voortdurend in beweging, zonder felle contrasten.

Nadia Boulanger, Trois pièces voor cello en piano (1914)

Nadia Boulanger heeft een rechtstreekse link met zowel Fauré als Vierne: ze studeerde immers bij beide componisten. Zelf werd ze als pedagoge echter bekender dan haar beide leraren: in de beroemde privélessen in haar appartement in Parijs leidde ze generaties componisten op, onder wie uiteenlopende figuren als Aaron Copland, Leonard Bernstein, Astor Piazzolla, Philip Glass en Elliott Carter.

Terwijl ze haar reputatie als lerares opbouwde, stopte Nadia Boulanger al vroeg met componeren. Een van de aanleidingen hiervoor was het tragische overlijden van haar zus Lili in 1918, slechts 24 jaar oud. Nadia, die sowieso al erg onzeker was over haar eigen composities, schatte het talent van haar zus altijd al hoger in en wijdde zich na haar dood dan ook vooral aan de promotie van Lili’s werk. Zelf legde ze rond 1920 haar werk als componiste definitief neer, met slechts enkele veelbelovende composities op haar naam.

Boulangers Trois pièces ontstonden in 1914. De eerste twee zijn bewerkingen van orgelstukjes die ze drie jaar eerder schreef – Boulanger was immers plaatsvervangend organiste voor Fauré in de Parijse Madeleine. Het eerste deel klinkt somber en introspectief: een eenvoudige cellomelodie zweeft boven continu pianopatroon. Het tweede deel (“Petit Canon” in de orgelversie) baadt eveneens in een melancholieke sfeer, waarbij de imitaties tussen cello en piano zorgen voor een echo-effect dat een subtiele spanning creëert. Het derde deel contrasteert met de twee eerdere delen door zijn levendige, bijna nerveuze karakter. Opvallend zijn de speelse pizzicato’s van de cello en het gebruik van de onregelmatige maatsoort 5/8, die dit energieke slotstuk extra pit geven.

Edvard Grieg, Sonate voor cello en piano in a, op. 36 (1882-83)

“Moderne Franse muziek is simpelweg Grieg plus de prelude tot de derde akte van Tristan und Isolde.” Met die bewering, beaamd door Maurice Ravel, schetste Frederick Delius ooit de enorme invloed van Edvard Grieg op de Franse muziek rond 1900. Met name de late kamermuziek van de Noorse componist geldt als een grote inspiratiebron voor zijn Franse collega’s – zijn enige strijkkwartet wordt zelfs gezien als model voor dat van Claude Debussy.

De muziek van Grieg is dankzij zijn opleiding in Leipzig stevig geworteld in de Duits-romantische traditie. In de loop van zijn carrière integreerde hij daarnaast elementen uit de volksmuziek van zijn thuisland in zijn werk, met de hoop zo bij te dragen aan een Noorse nationale muziekstijl. Het resultaat is een unieke mengvorm, waarin romantische harmonieën samenkomen met volksmelodieën. Precies die melodische eenvoud en kleurrijke harmonieën zouden later als inspiratiebron voor Franse componisten als Debussy en Ravel gaan dienen.

Op het moment dat Grieg zijn Cellosonate schreef, had hij al internationaal succes gekend met zijn beroemde Pianoconcerto. Een van de aanleidingen om de Cellosonate te schrijven was dan ook een lucratieve deal met zijn uitgever voor enkele nieuwe composities, waarvan de opvolger op Griegs succesconcerto de hoofdmoot zou worden – al zou die uiteindelijk niet verder komen dan enkele schetsen. Uit de extraverte en virtuoze stijl van de Cellosonate valt echter af te lezen dat Grieg met een concerto in zijn hoofd zat. Dit is meteen hoorbaar vanaf het eerste deel, dat zelfs een soort cadenza bevat - een virtuoze solopassage voor de cello, zoals typisch voor een concerto. Het langzame tweede deel is dan weer veel lyrischer, waarbij vooral de onverwachte, kleurrijke harmonieën opvallen, naast de contrasten tussen het bescheiden begin en enkele expressievere passages. Het laatste deel bestaat uit een langzame, treurende inleiding van de solocello, gevolgd door een finale vol levendige Noorse dansritmes.