Boris Giltburg

In 2027 is het precies tweehonderd jaar geleden dat Ludwig van Beethoven overleed. Om zijn oeuvre in de kijker te zetten, presenteert Boris Giltburg, winnaar van de Koningin Elisabethwedstrijd 2013, een ambitieus muzikaal project: de integrale cyclus van Beethovens 32 pianosonates. Elk recital in deze reeks toont een fase in Beethovens ontwikkeling: van jong en leergierig tot radicaal vernieuwend, van beheerst classicisme tot visionaire expressie. Giltburg zoekt niet alleen uiterlijke perfectie, maar vooral innerlijke waarheid: hij wil de luisteraar meenemen in de muzikale worsteling, in de momenten van extase én introspectie. Zoals hij ooit schreef over zijn opnameproject van 2020 met de integrale sonates: “Wat begon als een uitdagend idee is snel iets heel anders geworden: passie, doorzettingsvermogen, slaap- en gedachtenverslindend, inspirerend, verrassend, soms tot wanhoop drijvend… Liefde? Leven?”

In dit tweede concert binnen de Beethoven-reeks brengt hij vier pianosonates die elk een ander aspect van Beethovens lyrische kracht tonen. Van de elegante helderheid van de vroege Sonate nr. 2 tot de introspectieve diepgang van de late Sonate nr. 27: in al deze werken klinkt een persoonlijke, haast vocale toon. De beroemde “Storm”-sonate nr. 17 en de Pastorale nr. 15 verbinden dan weer heftige dramatiek met innerlijke bewogenheid.

De welbespraakte Beethoven

Met zijn drie sonates opus 2 presenteerde de jonge Beethoven zich in 1795 als componist én virtuoos aan het Weense publiek. Hij had zich kort voordien gevestigd in de muziekhoofdstad van Europa, waar pianisten elkaar in salons aftroefden met bravoure en improvisaties. Beethoven observeerde, daagde uit en overtrof: toen de virtuoos Steibelt zijn kunstjes etaleerde, vroeg hij spottend “Ja, maar wanneer begin je nu?” In die geest van zelfbewuste vernieuwing ontstond zijn Klaviersonate nr. 2, opgedragen aan Haydn, waarin hij klassieke helderheid combineert met persoonlijke expressie.

Het Allegro vivace opent met ingehouden unisono-octaven, maar bruist van innerlijke energie. Achter de elegantie schuilt een jonge geest die grenzen aftast. Al in de negende maat ontspint zich levendig contrapunt, doortrokken van humor en scherpzinnige dynamiek. Boris Giltburg hoort hier “een charmante, goedgeluimde en welsprekende Beethoven, blakend van levenslust”. De onverwachte tweede themagroep in mineur voegt volgens hem “een persoonlijke, dringende toon” toe aan het spel.

Het Largo appassionato vormt het plechtige middelpunt: een langzaam proces vol innerlijke spanning en rijke harmonie. Beethovens leerling Czerny sprak over zijn “religieus karakter”, Giltburg over “grote diepte en ontzag, maar ook elegantie en schoonheid”. De klank is breed en vocaal, alsof Beethoven de piano al tot orkest verheft.

In het scherzo (Allegretto) klinken speelsheid en ironie, met een verrassend dramatisch trio in mineur: een vroege voorbode van zijn latere scherzi. De finale (Rondo grazioso) ademt pure Weense charme: het rondothema keert vijfmaal terug, telkens rijker versierd, alsof Beethoven improviseert voor een glimlachend publiek. Tussenin barst een korte storm van triolen los, waarna de sonate zacht en elegant eindigt.

“The Tempest”

In 1802, terwijl Beethoven worstelde met zijn beginnende doofheid, componeerde hij een uiterst persoonlijk werk: zijn Sonate nr. 17, de tweede sonate uit zijn opus 31. De toonaard re klein is uitzonderlijk: hij gebruikte ze zelden, maar telkens met dramatische betekenis (denk aan de Negende Symfonie). Volgens de apocriefe anekdote zou Beethoven op de vraag naar de betekenis van dit werk geantwoord hebben: “Lees The Tempest.” Of hij dat echt zei, is twijfelachtig, maar de bijnaam bleef, wellicht omdat ze treffend aanvoelt.

Het openingsakkoord (geen re klein, maar een aarzelend la groot) lijkt op de inzet van een operarecitatief. Zoals Boris Giltburg schrijft, “neemt Beethoven iets alledaags uit de achttiende-eeuwse muziektaal en verandert het in pure magie.” Uit dit ene gebroken akkoord groeit een stormachtig Allegro, waarin elk motief – de triolen, en de rusteloze tweenotenfiguur – voortkomt uit dat ene gebaar. Het is muziek die lijkt te spreken, vol innerlijke onrust, adem en stiltes.

In het Adagio klaart de hemel slechts schijnbaar op. De toonaard si mol groot biedt rust, maar onder de oppervlakte blijft een drumachtig gerommel aanwezig. Giltburg noemt het “een moment van beschutting, maar niet van verlossing”: de harmonie cirkelt onveranderlijk rond haar kern, alsof de tijd stilstaat.

De finale, met zijn draaiende perpetuum-mobilefiguren, herneemt de spanning van het eerste deel. Zachte, dromerige passages wisselen af met uitbarstingen van dramatische energie, alsof we vanop afstand een storm zien die ons dan plotseling meesleurt. Het slot dooft uit in een leegte die Prospero’s woorden uit Shakespeares toneelstuk oproept: “We are such stuff as dreams are made on…”

Strijd en sereniteit

De Pianosonate nr. 27, gecomponeerd in de zomer van 1814, markeert een bijzonder moment in Beethovens carrière. Kort na de voltooiing van de finale versie van zijn opera Fidelio, schreef hij een werk dat in slechts twee bewegingen een intens contrast toont: een eerste beweging vol innerlijke strijd, gevolgd door een tweede van lyrische sereniteit. Op het moment van publicatie werd de sonate opgedragen aan zijn vriend en mecenas, graaf Moritz Lichnowsky, zonder dat deze opdracht was gevraagd. Volgens een legende van Schindler symboliseert de sonate het hartstochtelijke liefdesleven van de graaf; hoewel deze anekdote gefabriceerd blijkt, spreekt er desondanks een narratieve kracht uit de muziek.

Het openingsdeel, ‘Mit Lebhaftigkeit und stets mit Empfindung und Ausdruck’, is compact maar dramatisch geconstrueerd. Het begint met een krachtige, onmiddellijke inzet, gevolgd door een zachte, tedere respons in spookachtige octaven, en een onafgebroken drive die spanning opbouwt. Giltburg merkt op dat de herhaling van het openingsmotief, overlappend en gelaagd, “een herinneringswaardige en aangrijpende klank” creëert. Het slot van de beweging balanceert tussen kracht en kwetsbaarheid: de openingsfrases weerklinken in de hogere registers van het klavier, fragiel en intiem, totdat de hartstochtelijke melodie opnieuw opduikt en de beweging besluit.

Het tweede deel, ‘Nicht zu geschwind, sehr singbar zu spielen’, contrasteert onmiddellijk. De toonsoort verschuift van mineur naar majeur en het dalende motief wordt omgezet in een zachtaardig, liefkozend lied. Herhalingen en variaties van het thema creëren een bijna eindeloos stromende, Schubertiaanse melodie, licht en transparant.

Rust, ritme en natuur

De Pastorale-sonate, gecomponeerd in 1800, opent met een opvallende herhaalde bas op de noot re, als een hartslag die de muziek draagt en de luisteraar meteen in een natuurlijke, bijna primitieve ritmiek dompelt. Giltburg merkt op: “Het pulserende basmotief spreekt van de onophoudelijke continuïteit van het leven.” Daarboven ontvouwt zich een melodie die frisheid en verwondering ademt. Beethoven speelt met herhalingen en sforzati, waardoor het hoofdthema zowel stabiel als levendig klinkt, terwijl het tweede thema de sfeer van een open veld en het dierenleven oproept. De thema’s lijken eenvoudig, maar Giltburg benadrukt dat “achter deze schijnbare eenvoud een diep begrip schuilt van de melodische adem en de structuur van het leven zelf.”

Het tweede deel, Andante, ontplooit zich als een plechtige mars. De rechterhand voert een vloeiende legato-melodie, boven een staccato-begeleiding in de linkerhand die aan de bas van het eerste deel doet denken. Giltburg noemt dit “een persoonlijk en inwendig verhaal, waar tijd en ruimte lijken stil te staan en iedere noot gewicht en betekenis heeft.” In het middendeel krijgt de muziek even een lichter karakter, maar de ernst van het begin keert al snel terug.

Het scherzo herstelt de vitale energie: een krachtige, ritmisch gestuurde beweging die alle resterende schaduwen verdrijft. Giltburg beschouwt dit deel als “een demonstratie van Beethovens vermogen om spel en ernst te verbinden, een vrolijkheid die niet oppervlakkig is maar steeds gedragen wordt door een innerlijke logica.”

Het afsluitende rondo herneemt de pastorale sfeer van het openingsdeel, met een basmotief dat de herinnering aan het eerste thema oproept. Beethoven verweeft hier contrapunt en chromatiek in het centrale thema. Giltburg merkt op: “Hierin hoor je Beethoven als schilder van de natuur, vol transparantie, licht en ritmische vitaliteit, maar met momenten van onverwachte kracht en uitbundige energie, vooral in de presto-coda, waar de muziek bijna uitbarst in een Bacchische triomf van leven en geluid.”

Waldo Geuns