Leif Ove Andsnes & Bertrand Chamayou

Hommage à Kurtág

Tijdens hun recital verkennen Leif Ove Andsnes en Bertrand Chamayou de vierhandige pianomuziek van Franz Schubert en György Kurtág. Dit intieme genre, waarbij de twee musici één klavier delen, lag beide componisten nauw aan het hart. Voor Schubert was het een van zijn geliefkoosde manieren om kamermuziek te maken met vrienden. Voor Kurtág was het zelfs nog persoonlijker: jarenlang speelde hij samen met zijn vrouw Márta (overleden in 2019) de vierhandige stukjes uit Játékok, afgewisseld met transcripties van de koralen van Johann Sebastian Bach. Andsnes en Chamayou zetten deze traditie verder door Kurtág in dialoog te laten treden met Schubert, eveneens een componist die Kurtág erg bewondert.

Vierhandige pianomuziek uit Schuberts laatste lente

De vier composities voor piano vierhandig van Franz Schubert op dit concertprogramma dateren allemaal uit het voorjaar van 1828. Hoewel hij in november dat jaar zou overlijden na een lange strijd tegen syfilis, kende hij daarvoor nog een uitzonderlijk productieve periode: naast deze vierhandige pianostukken schreef hij onder meer ook zijn Strijkkwintet, de liedverzameling Schwanengesang en zijn drie laatste pianosonates. Van de vierhandige pianostukken was het Rondo in A (“Grand Rondeau”) het laatste dat Schubert voltooide, in juni 1828. De lyrische, serene sfeer die uit dit werk spreekt, doet denken aan die van het slotrondo uit de Sonate in A, D 959, die Schubert rond dezelfde periode schreef. Het contrast met het Allegro in a kan bijna niet groter: zoals de bijnaam “Lebensstürme” al doet vermoeden, raast het werk vanaf het energieke openingsthema voorbij als een storm. Op die manier geven het Rondo en het Allegro een samenvatting van Schuberts expressieve palet, met de felle contrasten tussen intieme lyriek en stormachtige intensiteit die typisch zijn voor de romantiek.

De Fuga in e heeft een opmerkelijke ontstaansgeschiedenis. Tijdens een tweedaagse trip naar het cisterciënzerklooster Stift Heiligenkreuz in het Wienerwald, daagden Schubert en bevriende componist Franz Lachner elkaar uit om elk een fuga te schrijven, zodat ze die samen op het kloosterorgel konden spelen. Dat Schubert hier terugkeert naar de fuga, een genre dat hij sinds zijn tienerjaren niet meer beoefend had, getuigt van de hernieuwde interesse in contrapunt die hij in zijn laatste levensjaar opvatte. Minder dan een maand voor zijn dood volgde hij zelfs nog les bij Simon Sechter, op dat moment de autoriteit in Wenen op het gebied van contrapunt. Met zijn bijzondere combinatie van de strenge fugatechniek en Schuberts vrije harmonische verbeelding levert deze Fuga in e een uniek werk op.

Schuberts bekendste werk voor piano vierhandig is de Fantasie in f, geschreven tussen januari en maart 1828. Hoewel het werk de titel Fantasie draagt, is het veel strakker georganiseerd dan de fantasieën van bijvoorbeeld Mozart. Schuberts Fantasie bestaat namelijk uit vier secties die overeenkomen met de bewegingen van een vierdelige pianosonate: een openingsdeel dat de toon zet, een langzame tweede beweging, een scherzo en een snelle finale. Het voornaamste verschil met een pianosonate is dat Schubert de delen hier rechtstreeks in elkaar laat overgaan, om zo een grotere eenheid te bereiken. Bovendien laat hij het melancholische beginthema in het slotdeel terugkomen, waardoor het werk een cyclisch karakter krijgt. Ook deze Fantasie getuigt overigens van Schuberts hernieuwde interesse in contrapunt: na de herneming van het openingsthema in de finale volgt er ook hier immers een fuga.

György Kurtágs Játékok: fragmenten en hommages

Onderkant formulierHoewel hij in 2026 de leeftijd van 100 jaar bereikt, is het oeuvre van de Hongaarse componist György Kurtág eerder klein. Zijn muziek kenmerkt zich namelijk door een enorme concentratie op kleine, gecondenseerde gebaren: in de traditie van componisten als Anton Webern puurt hij uit relatief beperkte middelen een maximum aan expressie, waardoor zijn werk vooral bestaat uit fragmenten en miniaturen. Dit bewijst ook zijn verzameling Játékok (‘Spelletjes’), een inmiddels tiendelige verzameling pianominiaturen. Sinds hij in 1973 de opdracht kreeg om enkele korte stukjes te componeren voor een pianoalbum voor kinderen, werkt Kurtág onafgebroken aan dit werk. Na een periode van creatieve impasse bleek het voor hem bevrijdend om zich toe te leggen op dit soort korte, spontane composities. Intussen is Játékok voor Kurtág een soort muzikaal dagboek waaruit hij regelmatig materiaal puurt als aanzet voor een nieuwe compositie, of waarin hij bestaande muziek op een alternatieve manier uitwerkt. Bovendien verwijzen de titels van verschillende stukjes naar componisten die Kurtág bewondert of naar mensen uit zijn persoonlijke omgeving, waardoor leven en werk in deze composities samenkomen.

Inspiratie voor Játékok vond Kurtág bij Béla Bartók, zijn landgenoot en een van zijn grote voorbeelden als componist. Bartók schreef in de jaren 1920 en ’30 eveneens een zesdelige pianomethode voor kinderen, de Mikrokosmos, een reeks spontane, speelse stukjes die sterk beïnvloed zijn door de Centraal- en Oost-Europese volksmuziek. Waar Bartók die Mikrokosmos echter organiseerde als een pianomethode die stapsgewijs toeneemt in technische complexiteit, is educatie voor Kurtág van secundair belang. Wat hij met zijn Játékok vooral wil bijbrengen is een open, nieuwsgierige houding tegenover de piano en een gezonde dosis experimenteerdrang en spelplezier. Wie Játékok speelt, moet de piano benaderen zoals een kind omgaat met speelgoed. Door de onconventionele behandeling van de piano is Játékok dan ook zowel voor kinderen als voor technisch gevorderde pianisten een uitdaging.

De gewoonte van György en Márta Kurtág om de Játékok-stukjes afwisselend uit te voeren met pianotranscripties van Bach weerspiegelt zich in enkele stukjes die de stijl van een koraal oproepen. Zo bestaat het skelet van “Furious Chorale” (Boek IV, nr. 2) uit een vierstemmige koorzetting, maar is de invulling inderdaad ‘furieus’. De hoogste melodielijn zou een koraalmelodie kunnen zijn, maar de snelle ritmische motieven en de korte, luid aangeslagen noten daaronder geven het geheel een ritmische drive die de sfeer van het koraal overstemt. Ook “Chorale (for Benjamin Rajeczky’s 80th birthday)” is geschreven in de stijl van een vijfstemmig koor, al geeft Kurtág met zijn atonale harmonie een eigen toets aan deze stijl. Het “Kyrie” (Boek IV, nr. 8) doet dan weer denken aan oude vocale muziek: het vertrekt van een akkoord met typisch middeleeuwse open kwinten, dat stapsgewijs wordt uitgebreid met dissonanten.

Daarnaast verwijst Kurtág in enkele stukjes naar de Hongaarse volksmuziek. In “Hommage à Halmágyi Mihály” (Boek IV, nr. 6) eert hij bijvoorbeeld de Hongaarse violist Mihály Halmágyi. In dit stukje horen we dan ook de trillers en snel herhaalde noten die het vioolspel van Halmágyi kenmerkten en die doen denken aan de klank van cimbalom, een soort liggende harp uit de Oost-Europese volksmuziek waarvan de snaren met hamertjes worden bespeeld. De “Hommage à Farkas Ferenc (2) Scraps of a colinda melody – faintly recollected” (Boek III, nr. 25) is dan weer een persoonlijke herinnering aan traditionele muziek. De eenstemmige, modale melodie klinkt als een gefragmenteerde, droomachtige herinnering aan een ‘Colinda’, een soort kerstliedje uit de regio waar Kurtág opgroeide.

Ten slotte blijkt het dagboekgehalte van Játékok uit de vele stukjes die titels dragen als “hommage à …” of “in memoriam …”, opgedragen aan belangrijke personen uit de omgeving van Kurtág. Een voorbeeld is “3 in memoriam – Hommage tardif à Karskaya” (Boek V, nr. 46), een eerbetoon aan de Frans-Russische kunstenares Ida Karskaya die Kurtág eind jaren ’50 in Parijs leerde kennen. Deze “Hommage” is een pianotranscriptie van het eerste deel uit Kurtágs Strijkkwartet, op. 1, waarvoor hij zich liet inspireren door Karskaya’s litografie met de titel Espana. De scherp afgetekende beeldtaal van Karskaya is hier terug te horen in de gefragmenteerde, fel contrasterende gestes van Kurtágs muziek, die voortdurend afwisselt tussen etherische harmonieën en luide, percussieve akkoorden.

Daarnaast zijn enkele van deze hommages ook stijlcitaten van componisten die Kurtág bewondert, al geeft Kurtág steeds ook een persoonlijke draai aan die stijl. Naast evocaties van Leoš Janáček, Alfred Schnittke en Igor Stravinsky op dit concertprogramma is vooral de “Hommage à Franz Schubert” (Boek III, nr. 23) hier interessant. In deze miniatuur van slechts enkele maten reduceert Kurtág Schubert tot de essentie. Typisch Schubertiaans zijn de lyrisch-melancholische sfeer en de wiegende ritmiek, terwijl Kurtág zijn eigen stempel drukt op de harmonieën, die pendelen tussen romantisch en hedendaags.

Robbe Beheydt