Busch Trio

In samenwerking met het label Alpha Classics maakte het jonge Busch Trio in Flagey opnames van de integrale reeks pianotrio’s van Ludwig van Beethoven. Na het voerproefje tijdens hun concert vorig seizoen, presenteren ze nu het eerste volume van hun cd-reeks. Tijdens dit concert horen we twee pianotrio’s van de vroege Beethoven: het Gassenhauer-trio, op. 11 en het Pianotrio in Es, op. 38.

Deze twee strijktrio’s maken deel uit van de zogenaamde eerste van de drie periodes in Beethovens oeuvre. In deze periode probeerde hij zijn naam als componist en pianist te vestigen in Wenen, waar hij sinds 1792 verbleef. Met de hulp van zijn leraar Joseph Haydn en contacten met de aristocratie uit zijn geboortestad Bonn wist hij zich al snel te omringen met enkele mecenassen die zijn talent erkenden. In de salons van de kunstminnende Weense adel kreeg Beethoven dan ook snel de reputatie van virtuoos pianist en improvisator.

Deze context verklaart ook de belangrijke rol van het pianotrio in Beethovens oeuvre: het was zo’n geliefkoosd genre bij de Weense adel dat Beethoven het passend achtte om een verzameling pianotrio’s te publiceren als zijn officiële opus 1. Bovendien liet het genre meer vrijheid toe dan het strijkkwartet, waar de bewonderde voorbeelden van Haydn en Mozart Beethovens eerste pogingen immers onmiddellijk zouden overschaduwen. In zijn vroege periode zou Beethoven zich vooral wijden aan de kamermuziek; van de meer dan 20 werken die hij tot en met 1800 publiceerde zijn zelfs enkel de eerste twee pianoconcerten en de Eerste symfonie niet voor een solo-instrument of kamerensemble gecomponeerd.

Pianotrio nr. 4 in Bes, op. 11, “Gassenhauer” (1797)

Het Pianotrio nr. 4 heeft een wat aparte status binnen de pianotrio’s van Beethoven. Oorspronkelijk had het niet de standaardbezetting van viool, cello en piano, maar werd de plaats van de viool ingenomen door een klarinet. Om de bekendheid van het werk te verzekeren maakte Beethoven echter meteen een tweede versie waarvan de klarinetpartij ook op de viool speelbaar zou zijn. Al bleef de keuze voor de toonaard wel in functie van de klarinet, die in Bes gestemd staat en dus het makkelijkst muziek in die tonaliteit kan spelen.

De bijnaam “Gassenhauer” verwijst naar een eenvoudig deuntje dat overal op straat (“Gasse”) gezongen en gefloten werd. In dit geval is die “Gassenhauer” het thema van de variatiereeks in het derde deel, namelijk de melodie “Pria ch’io l’impegno” (“Voordat ik aan het werk ga”) uit de komische opera L’amor marinaro van Joseph Weigl. Volgens zijn uitgever was Beethoven zichzelf tijdens het componeren evenwel niet bewust van de oorsprong van het thema; toen hij te weten kwam waar hij de melodie had opgepikt, zou hij zelfs behoorlijk geïrriteerd zijn geweest. Toch zag hij ook de commerciële mogelijkheden van het populaire deuntje: hij zou zelfs overwogen hebben om een nieuwe finale te schrijven voor het trio zodat hij de variatiereeks zelfstandig kon publiceren.

Het eerste deel begint met een krachtig thema in unisono door de drie instrumenten. We horen een spanningsvol chromatisch stijgend motief, waarvan de spanning meteen oplost in een speelse dalende lijn. Vervolgens verwerken de drie instrumenten dit thema in dialoog. Zoals wel vaker in Beethovens vroege pianotrio’s eist de piano daarbij meestal een hoofdrol op, met virtuoze snelle loopjes of stormachtige begeleidingsfiguren. In het langzame tweede deel bewijst Beethoven daarentegen dat hij de drie instrumenten ook als gelijkwaardige gesprekspartners kan behandelen. De cello presenteert een lyrische melodie onder zachte begeleiding van de piano, die vervolgens herhaald wordt door de viool, met echo’s in de piano.

In het derde deel, de eerdergenoemde variatiereeks, neemt de piano opnieuw de leiding over. Dit soort variaties komen dan ook rechtstreeks voort uit Beethovens praktijk als improviserend pianovirtuoos – voor improvisaties is de variatiereeks immers een zeer geliefd genre. Wat hier vooral opvalt, is hoeveel vrijheid Beethoven neemt in zijn variaties: soms zijn alleen de melodische contouren of de onderliggende harmonische structuur nog herkenbaar. Al vanaf de snelle pianoloopjes in de eerste variatie is het thema enkel nog als een soort schaduw aanwezig. In variaties IV en VII, respectievelijk een ingetogen en een uitbundige treurmars in mineur, lijkt het origineel zelfs helemaal verdwenen, tot het in de negende en laatste variatie opnieuw herkenbaar op de voorgrond treedt. Hiermee wijst dit werk al vooruit naar de monumentale Diabellivariaties, waarin Beethoven die vrijheid nog verder zou doortrekken.

Pianotrio in Es, op. 38 (1802-03)

Chronologisch situeert het Pianotrio in Es zich al aan het begin van Beethovens middenperiode. Het dateert uit 1802-03, na Beethovens eerste persoonlijke crisis door zijn beginnende doofheid en maar kort voor vernieuwende werken als de Eroica en de Waldsteinsonate. In feite is het trio echter een arrangement van het Septet, op.20, dat Beethoven drie jaar eerder componeerde. Het enige spoor van de getroebleerde periode waar Beethoven doorheen was gegaan is dan ook dat hij het werk opdroeg aan Johann Adam Schmidt, de arts die hij jarenlang bezocht om zijn gehoorverlies te behandelen. Niet toevallig koos Beethoven ervoor om precies dit werk te arrangeren: het Septet was in die periode een van zijn populairste werken. Gezien de ongewone bezetting van het origineel was het commercieel dan ook interessant om een versie voor een meer gestandaardiseerd ensemble uit te geven – naast dit trio van Beethoven waren er immers ook al arrangementen voor andere bezettingen op de markt.

Dat dit oorspronkelijk geen pianotrio was, blijkt al uit het feit dat het uit zes en niet uit de voor Beethoven typische vier delen bestaat. Eerder dan bij de kamermuziek sloot het Septet dan ook aan bij de traditie van het divertimento (of de serenade), dat bestond uit een vrije opeenvolging van enkele contrasterende delen. In dit geval flankeren twee snelle delen met een langzame inleiding (I en VI) een langzame beweging (II), een menuet (III), een langzame variatiereeks (IV) en een scherzo (V). Al vanaf de eerste maten klinkt in dit pianotrio de grootse klank van het oorspronkelijke septet door: de drie instrumenten spelen brede, grootse akkoorden, afgewisseld met zachte melodische fragmenten. Ook later horen we dit soort effecten terug in de vele dynamische contrasten, soms geleidelijk opgebouwd, soms als abrupte klankuitbarstingen.

Net als bij het Gassenhauer-trio was het populairste deel van dit trio een variatiereeks (deel IV). Hier blijft Beethoven echter dichter bij het oorspronkelijke thema. Zo is de eerste variatie slechts een iets rijkelijker versierde variant van het thema, achtereenvolgens vertolkt door de piano en de cello. En zelfs in variatie IV, een reeks snelle triolen in mineur, is het kopmotief van het thema nog duidelijk waarneembaar. Pas in de coda van de vijfde en laatste variatie lijkt de piano even de vrije loop te nemen, maar ook daar wordt hij al snel tot de orde geroepen.

Illustratief voor de solistische rol van de piano in Beethovens vroege trio’s is bovendien het laatste deel, waarin de piano een cadenza speelt – een improvisatorisch klinkende, virtuoze passage zonder begeleiding die we typisch aantreffen in een concerto. Dat net de piano deze cadenza krijgt, is extra opvallend aangezien deze in het oorspronkelijke Septet vertolkt werd door de viool, die nochtans ook deel uitmaakt van het pianotrio. Waar hij in zijn latere kamermuziek meer gelijkwaardigheid tussen de instrumenten zou zoeken, wil Beethoven hier dus nog duidelijk zijn reputatie als klaviervirtuoos in stand houden.

Robbe Beheydt